Manastırda; ana kilise olan mağara kilise, farklı büyüklükte on şapel, ayazma, çan kulesi, kütüphane, iki katlı mutfak, çeşme, idari yerler, keşişlerin kaldıkları odalar ile misafirhaneler yer alıyor.
Sümela Manastırı, onaylanan projeler kapsamında kayalık alanlarda güçlendirme ve yapıların onarımının yapılması gayesiyle 22 Eylül 2015 tarihinde ziyarete kapatıldı.
Manastırda yürütülen 1. Etap onarım çalışmaları kapsamında, Manastıra ulaşan patikada ahşap platformlu yürüyüş yolu, ahşap merdivenler, taş duvar ve taş döşeme kaplama imalatları yapıldı. Bunun yanında kaya yüzeyinde denetimli yamaç paklığı, can ve mal güvenliği riskine yönelik olarak bariyer üretimi, çelik tel ağ ile kaplama imali gerçekleştirildi. Ayrıyeten su kemerleri, gişe, güvenlik ve tuvalet yapılarının yenilenmesi, kafeterya binasının onarımı yapıldı.
1.Etap çalışmaları sonrasında manastır 25 Mayıs 2019 tarihinde ziyarete açıldı. 2. Etap çalışmaları ise, Manastır içindeki binaların risk altında olması, can ve mal güvenliği açısından çok büyük tehlike arz etmesi nedeniyle endüstriyel dağcılar tarafından çalışmalar yürütülmüş olup, kaya yüzeyinde denetimli yamaç paklığı, çeşitli ölçülerde ankrajlar, bariyer imali, çok sayıda kalıcı ankraj ve gergi halatları yapılmış, kaya yüzeylerine yüksek çekerli çelik tel ağ ile kaplama imali, manastır iç yapıları üstünde yükselen doğal mağara tavanında yüksek dayanımlı çelik tel ağ imali ile manastır üzerinde bulunan kaya yüzeylerinde geniş ölçekli bir uygunlaştırma ve destekleme çalışması yapıldı. Bununla birlikte Manastır içerisinde yer alan ünitelerde muhdes uygulamaların sökülerek özgün gereç ile değişimi ve öbür imalatları gerçekleştirildi. 2.Etap çalışmalarının akabinde Sümela Manastırı 1 Temmuz 2021 günü ziyarete açıldı.
Ana kaya kilisesinde Bakanlığa bağlı Onarım ve Konservasyon Bölge Laboratuvarı Müdürlüklerinden uzman restoratörlerce öncelikle fresklerin mevcut durumları fotoğraflı çizimlerle belgelenmiş, akabinde boyalardan örnekler alınarak çeşit tahlili yapıldı. Bozulmaların nedenleri belirlenerek müdahale sistemleri geliştirildi. Son olarak elde edilen datalar yardımıyla özgün renkler ile canlandırma süreci yapıldı.
Bu çalışmalarda bugüne kadar hiç ziyarete açılmamış olan misafirhane, manastırın kuzeyinde yer alan şapel, keşiş ve inziva odaları; ayrıyeten kiler, mahzen üzere kısımların onarımları tamamlanarak ziyarete açıldı. Bunun akabinde Sümela Manastırı “Taş Düşme Tehlikesi Önlenmeleri İşi” kapsamında yürütülen çalışmalar nedeniyle 1 Kasım 2021-30 Nisan 2022 tarihleri ortasında ziyarete kapatılırken, 1 Mayıs 2022 tarihinde tekrar ziyarete açıldı.
