Türkiye’nin en kıymetli tarih alimlerinden Mehmet Genç geçtiğimiz günlerde hayatını kaybetti. Bu haber Hoca’nın çalışmalarının değerini bilen çok sayıda insanı etkiledi. Zira Genç, yalnızca tarih alanında değil, toplumsal bilimler üzerine çalışan her araştırmacıya ufuk açan araştırmalara imza atmıştı. Onun hayat stili, ilime olan sadakati çok sayıda beşere ilham oldu. Uzun yıllar Genç’in yanında bulunan, dostu, öğrencisi olarak tanımlayabileceğimiz İhsan Ayal’le Mehmet Genç’i ve çalışmalarını konuştuk. Ayal, Hoca’nın evrak-ı metrukesinin nereye bağışlanacağından, vefatından sonra yayınlanmasını vasiyet ettiği makalesine kadar onlarca hoş ayrıntıyı paylaştı…
İhsan Beyefendi, Mehmet Genç Hocamızın uzun yıllar yanında bulundunuz. Onunla birinci tanışıklığınızı anlatabilir misiniz?
Lakin o denli bir kitap yok…
Maalesef yokmuş evet. 1989 yılında Türkiye Günlüğü mecmuası kuruldu. Ben de hasbelkader o takıma eklendim. Bir cumartesi günü istedikleri bir kitabı bırakmak için mecmuanın sahibi ve yayın direktörü Mustafa Çalık Hoca’nın yanına, mecmua ofisine uğradım. Kitabı bıraktıktan sonra Mustafa Çalık, “Acelen yoksa otur” dedi ancak ben Sahaflar Çarşısı’na uğrayacağımı söyledim. Neyi aradığımı sorunca, Mehmet Genç’e ilişkin bir eser arıyorum dedim. Tam kapıya gerçek giderken, Mustafa Çalık beni mütebessim bir formla durdurdu, “Mehmet Genç ne vakit yazdı da sen de alıp okuyacaksın” dedi. Daha sonra da birbirilerini tanıdıklarını ve Hoca’nın çalışmalarını anlattı.
Pekala yüz yüze tanışıklığınız?
OSMANLILAR ZEKÂ AVCISIYDI
Kuşkusuz dakikalarca, günlerce, yıllarca konuşsak hocanın bize bıraktığı değerli çalışmaları anlatmak mümkün olmazdı. Lakin bir de sizden dinlemek için hepimizin bildiği ve uzun yıllar tamamlayamadığı o teze nasıl başladığını sorabilir miyim?
Kendisi Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat kısmı mezunudur. Bir mühlet kaymakam vekili olarak misyon yapmış. Akabinde Ömer Lütfi Barkan’ın İstanbul Üniversitesi’nde İktisat fakültesine bir asistan alacağını duymuş ve birinci görüşmede vazifeye alınmış. Mehmet Hoca, Osmanlılar için “Onlar zekâ avcılarıydı” der. Barkan Hoca da öyleymiş anlaşılan. Lakin Barkan Hoca’ya tezini verememesinin bir nedeni vardı. Mehmet Hoca, çalışmalarına birinci başladığı periyotları anlatırken “O yıllarda Osmanlı’yı tanımıyormuşum” sıkıntısı. Teze, seyahatnameler ve metin okumalarıyla başlamış. Fakat Osmanlı’yı bu türlü izah edemeyeceğini düşünüp arşive girmiş ve tezinin aksi istikametinde bilgilerle karşılaşınca bir daha arşivden çıkamamış. Evvelce “modern dünyaya eklemlenemediğini” düşündüğü Osmanlı’dan çok farklı bir Osmanlı ile karşılaşmış. Bunun üzerine tezini daima tehir ettirmiş. Barkan Hoca, “Mehmet haydi bitir, haydi bitir” demesine karşın tezi vermemiş. Bunun üzerine asistanlığı düşmüş.
Hocamız az yazmıştı. Yazı yazmayı da gençlere tavsiye ediyordu. Bunun nedenini sohbetlerinde sizlere aktarıyor muydu?
Bir röportajında Mehmet Genç Hoca nezaketi, Haydarpaşa Lisesi’nde talebesi olduğu Nihal Atsız’dan öğrendiğini söylüyor. Onunla alakası nasılmış?
Aslında Nihal Bey’in öğrencisi değil ancak okul içinde birbirlerini tanıyıp, uzun sohbetler yapma imkânları olmuş. Ben kendisine Nihal Bey’in argüman olunduğu üzere ırkçı biri olup, olmadığını sormuştum. Bana, “Kafatası problemi bir nükteydi. Beşerler ciddiye aldılar. Irkçı da değildi hatta o yıllarda biz gençler onu gerektiği kadar milliyetçi olmamakla tenkid ediyorduk” demişti. Diğer bir gün Yağmur Atsız’ın da babasının ırkçı biri olduğu istikametinde açıklama yaptığını duyunca, “Ah başsız oğlum, baban ırkçı değildi” dediğini hatırlarım.
HAMİDULLAH’I FIKIH İÇİN TAKİP ETMİŞ
Muhammed Hamidullah da hocaları ortasındaydı sanıyorum.
Aslında Hamidullah’la yollarının kesişmesi okuyanlara garip gelebilir. Zira Hamidullah bir ilahiyatçı, Hoca ise iktisat tarihçisi. Lakin Mehmet Hoca multidisipliner biri. Bu nedenle o periyot Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde bulunan Hamidullah’ın derslerine dışardan dâhil oluyor. Zira Osmanlı içtimai, iktisadi, siyasi tarihine dair bir karar verecekseniz, fıkıhı başka bir deyişle İslam hukukunu bilmeniz gerekir.
TÜRKİYE’YE KARŞIN YETİŞTİK
Hoca bir ilim insanı, alim olarak gereğince desteklenebilmiş miydi?
Hoca yurtdışından hem üniversitelerden hem de fikir kuruluşlarından teklifler aldı fakat hiçbirini kabul etmedi. Neden kabul etmediğini sorduğumda ise “İki münasebetle kabul etmedim. Birincisi bu teklifleri kabul etmiş olsaydım, ne olursa olsun ülkemi onlara servis yapacaktım. Bunu yapmam. İkincisi de ben Osmanlı çalışıyorum ve Osmanlı’nın kalbi olan İstanbul’dan ayrılmam” dedi. Hoca bu münasebetlerle her şeye karşın buradan ayrılmadı. Aslında yurtduşı teklifleri yapıldığında önemli mali kasvet içerisinde olduğunu da biliyorum.
Kendisi Cumhurbaşkanlığı Büyük Mükafatı, TÜBA Mükafatı almıştı. Aydın Doğan Ödülü’nü ise reddetmişti. Bunun nedeni neydi?
Hoca ne yaptığını her vakit bilen biriydi. Titre prestij etmeyen bir adam olduğu üzere. Ödüllere pek prestij etmezdi. Aydın Doğan Mükafatları problemine de bir açıklık getireyim; Hoca şahsen müracaatta bulunmadığı bir mükafatla ödüllendirildi. Bu mükafattan haberdar edilince, şık bir metinle reddiyesini bildirdi.
DAİMA AÇIKTA YÜZMEYİ SEVDİ
Uzun yıllar devam eden dostluğunuzda birlikte seyahatlere de çıktınız mı? Bu seyahatlerde neler yapardınız?
Soyadı üzere zihnen de vücuttan de gençti. Biz kendisiyle uzun tatiller yaptık. Milletvekilimiz Cengiz Aydoğdu’yla birlikte üçümüz Assos’ta tatil yapardık. Tüm okuyacağımız kitapları oraya taşır, günün belirli saatlerinde yüzer, sonra yalnızca okurduk. Hoca profesyonel seviyede çok yeterli bir yüzücüdür. Lakin kıyıda yüzmeyi hiç sevmezdi. Biz gençlerin cüret edemeyeceği kadar açılırdı.
Hayatı boyunca da aslında daima açıkta yüzmeyi tercih etmiş. Sığda kalmamış. Araştırmaları da bu minvalde devam etmiş aslında.
O hiçbir halde derinliği olmayan bir sıkıntıyla uğraşmadı. Hayatı boyunca da bu türlü devam etti. Hangi sıkıntıyı ele alıyorsa onu da tüm boyutlarıyla ele alırdı. Gündelik hayatında bile felsefi derinliği elden bırakmazdı. Daima çalışırdı, yemek yerken bile makale okurdu. Ele aldığı sorunla yatıp kalkar, asla o probleme ihanet etmezdi.
Yurt dışına gittiğinizde Hocamız oralardan Türkiye’ye nasıl bakardı?
Yabancı bir ülkeye gittiğinde birinci olarak nereleri görmek isterdi?
Seyahatlerde hocanın birinci görmek istediği yerlerin başında kütüphaneler gelirdi. Ya da kentin büyük kitapevlerine gitmek isterdi. Kitapevlerine girdiğimizde hoca kendini kaybederdi ve vakit mefhumu kalkardı. Hocayı biz ikaz etmezsek uçağı kaçırırdık, başımıza her şey gelebilirdi. Tarihi yerleri ziyaret etmeyi çok severdi. Bosna’dayken, bir akşam Travnik’te doruktaki Osmanlı kalesini soğuk havaya aldırış etmeden, hasta olma kıymetine da olsa görmek istedi. Nihayetinde maalesef hasta oldu. Bu türlü tutkulu bir merakı vardı. Bir varak, bir at nalı bile olsa varıp görmek isterdi.
Mehmet Genç, çok geniş kitlelere hitap eden, farklı beşerlerle arkadaşlığı olan biriydi. Erol Güngör, Sezai Karakoç, Cemal Süreya, Mehmet Şevket Eygi, Cemal Kafadar, Şevket Pamuk… Aslında birbirinden çok farklı çalışma alanlarında ve fikirde olan bu insanların hepsiyle bağlantı içindeydi…
Hoca’nın Türkiye’de, klasik sözle sağ cenah ve sol cenahtan derin dostlukları vardı. Ülkenin bir yetişmiş bedelini gördüğünde hangi cenahtan olursa olsun, ilmine temas etmek isterdi. Mehmet Genç tam bir Osmanlı beyefendisi ve alimiydi. İsmini andığınız insanlardan çok daha geniş bir irtibat etrafı vardı. Ona nazaran bu isimlerin hepsi ülkemize kıymet katan isimlerdi. Bu insanlarda hocayla arkadaşlığı önemsemiş ve yeri geldiğinde ondan istifade etmişlerdir.
PANDEMİ ONU YIPRATTI
Hastalık teşhisi nasıl konuldu?
2019 yılının Ağustos ayında Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesinde akciğer kanseri teşhisi konuldu ve tedaviye başlandı. Hoca o süreçte çok gergindi. Ancak sonra kemoterapiyi reddederek daha uzun bir hayat yaşamaya değil, kalan hayatını daha verimli geçirmeye niyet etti. Tabipler 7-8 ay ömrü kaldığını söylerken Hoca 1 buçuk sene yaşadı. Teşhisin üzerinde 6 ay geçtikten sonra hekimler Hoca’ya, analizlere bakarak “sanki hiç hastalanmamışsınız gibi” dediler, biz de çok sevinmiştik. Yarım bıraktığı çalışmalarına devam edeceğini düşünüyorduk. Ama pandemi süreci gündeme geldi ve bu süreç onu çok yıprattı. Biz de Hoca’yı riske atmamak için konutuna gidip gelemez olduk. Sohbet ve muhabbete çok gereksinim duyan hocanın en yakın etrafının salgın şartlarında huzurdan çekilmesi onu bir epey yıprattı.
Hastalık sürecinde çalışmalarına nasıl devam etti?
Vefatından sonra Fatih Camii Haziresi’ne defnedilme süreci nasıl gerçekleşti?
Hoca kanser teşhisi aldıktan sonra alışılmış vefata hazırlanıyordu ve nereye defnedilecek sorusu benim de zihnimi kurcalıyordu. Büyük bir teessürle sorma cüretinde bulundum. Hoca bir mühlet sustu. Çok güzel bilirdim o susmasını. Ben de “Fatih Camii Haziresi’ni çok seversiniz Hocam, Gazi Osman Paşayı da çok seviyorsunuz, o da orada medfun. Siz de bu hazireye defnedilmeye layıksınız, gönlümden orası geçiyor” dedim. “Evet” dedi, “isterim ama bunu kim temin edecek?” Bunun üzerine o akşam Ankara’yı aradım ve Cengiz Aydoğdu aracılığı ile sıkıntıyı Cumhurbaşkanımıza intikal ettirmiş oldum. Kendileri de lütfedip çabucak duruma vaziyet ettiler.
Hocanın mirası ile ilgili planlanan bir proje var mı? Ardında değerli evraklar, kütüphane ve çalışmalar bıraktı…
NEŞREDİLMEMİŞ BİR MAKALESİ BASILACAK
Bir vasiyeti var mı?
Bana vasiyeti uzun yıllar evvel yazdığı fakat hiçbir yerde neşredilmeyen bir makalesini yayınlanması ricasıydı. Nasyonal sosyalizm üzerine olan bu makale yakın gelecekle inşallah yayınlanmış olacak. Nerede yayınlanacağı ilerleyen günlerde netleşecek.
CUMHURBAŞKANLIĞI MAAŞ TAHSİS ETTİ
Son olarak Hoca’ya dair dillendirmek istediğiniz bir konu var mı?
Osmanlı’nın üç temel prensibi
Hocanın Osmanlı iktisadi sistemini izah eden temel tezi neydi?
Mehmet Genç, Osmanlı idari ve iktisadi sistemini üç temel prensip üzerinden izah eder. Bunlar sırasıyla; gelenekçilik prensibi, iaşecilik prensibi, maliyecilik unsuru. Bu nazariye sırf Hoca’ya aittir ve lisanlara pelesenk olmuştur. Gelenekçilik unsurunu Hoca şöyle söz eder; Osmanlılar 1300’lerin başında kurulduktan tam iki asır sonar “ebed müddet” tabirini kullanmaya başlarlar. Yani kıyamete kadar yaşayacak bir sistem. Bu kararı o günün zirai ihtilal kuralları çerçevesinde vermişlerdi. Bu sorunun izahını bir röportaj sonları içinde yapmak mümkün değil. İlgilenenler hocanın Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve İktisat kitabına baş vurabilirler. Lakin bu konuyla ilgili o kitapta yer almayan bir noktayı dillendirmek istiyorum. Hoca son yıllarda bu üçlemesine dördüncü prensip olarak vakıfları da ekledi. Vakıflarla ilgili görüşleri yayımlamayı düşündüğümüz bu kitabın ikinci cildinde bir kısım olarak yer alacak.
Bir de Hocanın, “Türklerin üç mükemmel çıkışı” diye özetlediği bir formül var. Nedir bu üç harika çıkış?
Cumhuriyet 80’den sonra kapitalistleşti
Hoca Osmanlı’nın çökmesi tabirini hiç kabul etmezdi. İnsanlık tarihinin en uzun ömürlü, tek hanedanlı devletidir Osmanlı Devleti. Osmanlı, Cumhuriyet ile birlikte sadece rejim değiştirdi ve varlığına devam ediyor. Bayrak tıpkı bayrak, toprak tıpkı toprak, millet birebir millet, coğrafya tıpkı coğrafya. Tarih sahnesinden çekilmesi üzere bir ifadeyi kabul etmek mümkün değildir, bu konulara bakınca. Yeniden kendisi bu nazarla çok kıymetli bir hususu da vurgulardı; Cumhuriyet bile 1980’lere kadar kapitalistleşmemişti. “Sağlam yerin tamirine” girişmeyen Osmanlı, kapitalizmi de temel prensiplerine ters bulduğundan reddetmişti.
O bir hayat filozofuydu
Mehmet Genç genel olarak Osmanlı tarihçisi yahut Osmanlı iktisat tarihçisi olarak bilinir. Fakat bu onun sıfatlarından biridir. Hoca Schopenhauer vari bir hayat filozofudur. Kendi çalışmalarında sürdürdüğü tutumu, hayatında da gösterirdi. Son nefsine kadar daima okuyan birisiydi. İdeolojiden psikolojiye, sosyolojiden tiyatroya, tarihten edebiyata daima okumalar yapardı. O allame-i kül idi, her disiplin üzerine okumalar yapardı. Fakat bunlarla ilgili yazmazdı. Bu bilgi birikimiyle zihnindeki en büyük sorun olan “Sanayi Devrimi’nin Osmanlı sistemini nasıl etkilediğini” düşünmeye devam ederdi. Devlet-i Âliyye-i Ebed-Müdded denilir Osmanlı’ya fakat bu kuruluştan itibaren kullanılan bir tabir değildir. Osmanlı Devleti’nde kurumların ne vakit başlar ne vakit biter kimse anlamaz. Wagner’in müziği gibi…
