Son yıllarda yurtdışına giden pek çok tarihî yapıtımız Türkiye’ye getiriliyor. Bunların başında da çok bedelli elyazmalarımız geliyor. Bu yapıtların ülke dışına çıkarılma öyküsü bir oldukça eski. Mevzuyu Osmanlı kitap ve kütüphaneler tarihi deyince akla gelen birinci isimle, Prof. Dr. İsmail E. Erünsal ile konuştuk.
Hocam Osmanlı devrinde kitapların ülke dışına çıkarılmasının tarihini ne vakitten itibaren takip edebiliyoruz?
Bu çeşit bir kitap ticaretinin hayli erken tarihlerde başladığını görüyoruz. İstanbul’a çeşitli vazifelerle gelen yabancılar var: Diplomat, vaiz, elçi, seyyah… Bunlar, İstanbul sahaflarında kitap temini için dolaşıyorlar. Mesela Yasal periyodunda elçilik misyonuyla İstanbul’a gelen Busbecq var. Çokça eski para ve bir otomobil dolusu Grekçe yazma ve 240 civarında kitabı deniz yoluyla Venedik’e gönderdiğini, oradan da hükümdarın kütüphanesine konulmak üzere Viyana’ya taşınacaklarını yazıyor yapıtında.
Bu çok yüksek bir sayı değil mi?
Yüksek natürel ki… Bu periyotta İstanbul’daki sultan ve vezir kütüphanelerinde bile birkaç yüz kitap var. Bunu göz önüne alırsak Busbecq’in götürdüğü kitapların sayısının kıymeti daha uygun ortaya çıkar. 17. yüzyılda bu iş daha da ileri gidiyor. Hollanda, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Şark Yapıtları Koleksiyonu’nun nüvesi bu türlü oluşmuştur mesela.
ORYANTALİSTLER YAPITLARIN PEŞİNDE
Nasıl gelişiyor süreç tam olarak?
Leiden Üniversitesi’nde Doğu lisanları ve matematik profesörü Jacobus Golius, öğrencisi Levinus Warner’le İstanbul’a ve Halep’e yaptıkları seyahatlerde çok sayıda yazma eser satın alıyorlar. Hatta bu kitap toplama işiyle o kadar meşgul oluyorlar ki, İzmir’de bulunan Hollanda İzmir Konsolosu Michiel de Mortier, Levant Trade Direktörü’ne bir mektup yazıyor: Diplomatik misyonda vazifeli Warner’ın Arapça, Türkçe ve Farsça kitaplar için şimdiye kadar çok para harcadığını, bütün gücünü yalnızca kendisine ve öğrencisine yararlı olacak bu işe hasrettiğini, bu yüzden de hem ticaretin hem de kendisinin büyük meşakkat çektiğini bildiriyor.
Yani kitap toplamaktan asıl işlerini yapamıyorlar?
Evet, zati Osmanlı devrinde İstanbul’a hangi vazifeyle gelirlerse gelsinler Batılılar, sürekli kıymetli elyazmalarının peşinde olmuşlardır. Bahsettiğim bu ikili, Halep ve İstanbul sahaflarıyla âlâ ilgiler kuruyorlar ve Hoca Sadeddin, Gazanfer Ağa, Kâtip Çelebi, Nevizade Atayi ve Hasan Beyzade üzere değerli Osmanlı müelliflerinin terekelerinden çıkan yapıtları de satın alıyorlar. Bu gayretlerle Leiden, Avrupa’daki mevcut en varlıklı Şark yapıtlarını ihtiva eden koleksiyon haline geldi. Daha sonraki yıllarda öbür oryantalistlerin katkılarıyla daha da zenginleşecek zati. Batı’daki pek çok büyük koleksiyon da bu formda oluşturuldu.
Diğer kimler var bu türlü?
Yeniden tıpkı yüzyılda İstanbul sahaflarıyla uygun alakalar kuran ve çok sayıda eser satın alan Antoine Galland var. Daha çok “Binbir Gece Masalları”nı Batı’ya taşıyan oryantalist olarak tanınıyor. Galland Türkçeye de çevrilen günlüğünde, satın aldığı yahut gördüğü 100’ün üzerinde yapıttan bahseder. Bu kitapların birçok ise kendisine sahaflar tarafından getiriliyor.
SAHAFLARA GELEN YASAK
Pekala devlet bu işi engellemeye çalışmıyor mu?
18. yüzyılın başlarında bir karar var bu mevzuda. Avrupalıların bu tıp faaliyetleri rahatsız edici boyutlara ulaşmış olmalı ki kendisi de bir kitap meraklısı olan Sadrazam Şehid Ali Paşa yabancılara kitap satışını yasaklayan bir karar çıkarttırıyor. Bu kararda sahaflar için “tamahkârlıklarından ötürü sayısız kıymetli kitabı etrafa, hatta Osmanlı ülkesi dışındaki yabancı memleketlere gönderdikleri” sözü geçtiğine nazaran sahafların Avrupalılarla olan münasebetleri dikkat cazip bir hâle gelmiş olmalıdır.
Pekala yabancılara kitap satışını yasaklayan fermanından sonra durumda bir değişiklik olmuyor mu?
Ne yazık ki hayır! Batı’ya olan kitap akışı durmadığı üzere sonraki asırlarda, daha da artarak devam ediyor. Esasen yabancılara kitap satışı çoklukla el altından yapılıyor. Ayrıyeten kitap alımı konusunda yabancılarla teması olan bir kısım Türklerle kimi yabancı misyon mensupları ve bu misyonlarda çalışan azınlıklar da bu işlerin içinde.
SARAY’DAN ÇIKARILAN KİTAPLAR
Pekala mesela geçen gün ünlü bir müzayede firmasının kataloğunda II. Bayezid’in mührünü taşıyan bir kitap satıştaydı mesela. Saray üzere korunaklı bir yerden kitaplar nasıl çıkarılıyor?
Maalesef olmuş bunlar. Birtakım yabancıların sahaflardan olağan yoldan kitap satın almalarının yanında, gayrımeşru yollara da tevessül ederek Saray’daki koleksiyonlardan kitap temini yoluna gidiyorlardı. Benim 18 ve 19. yüzyıllara ilişkin incelediğim sahaf terekelerinde Kur’ân yazmaları dışında, tezhipli, minyatürlü ve satış pahası yüksek yapıtlara pek fazla rastlanmıyor. O denli anlaşılıyor ki sahaflarda bu tıp yapıtları bulmanın güçleştiği bu devirde, Saraydaki elyazmaları, kıymetli kitap satın almak isteyen Batılılar için değerli bir kaynak olmuş.
Hangi yapıtların bu yolla çıkarıldığını biliyor muyuz?
Doğal. Mektuplardan, hatıratlardan, seyahatnamelerden tespit edebiliyoruz kimilerini. Mesela İngiliz şarkiyatçı Greaves bir mektubunda Batlamyus’un “Almagest” isimli yapıtının çok hoş bir nüshasını satın aldığını söylüyor. Bu nüsha, kendisine söylendiğine nazaran, bir sipahi tarafından hükümdarın kütüphanesinden çalınmış. Yeniden Saray’ın değerli görevlilerinden silahtarın buyruğundaki bir İtalyan mühtedisinin de 17. yüzyılın sonlarında Saray’dan çeşitli vakitlerde götürdüğü kıymetli sayıda Grekçe yazmayı biliyoruz. 15’i yer yer parşömen üzerine yazılmış hatta. Bunların ortasından kıymetlileri seçilerek Fransız elçisi M. Girardin için satın alınmış. Kalanı da Pera’da tanesi 100 liradan satılmış… 18. yüzyılın sonunda İstanbul’da Prusya elçisi olarak misyon yapan Heinrich Friedrich von Diez bu mühlet zarfında binlerce matbu eser yanında 856 adet de çok pahalı elyazması eserler satın alıyor. Bunlar ortasında “Kitabı Bahriye” ve birçok minyatürlü elyazması da var. Saray Kütüphanesi’ne ilişkin bu yazmaları Diez bir harem ağasının aracılığıyla Topkapı Sarayı’ndan Eski Saray’a gönderilen saraylı hanımlardan satın aldığını söylüyor.
ÜNİVERSİTELERE KÜTÜPHANE DEĞİL KİTAPLIK LAZIM
Hocam çok sayıda kütüphane kuruluyor. Sizce bir kütüphane kurulurken hangi kriterler göz önünde bulundurulmalı?
Bu kütüphanenin cinsine nazaran değişir olağan. Bir ihtisas kütüphanesi kuracaksanız öbür, bir üniversite kütüphanesi kuracaksanız öteki yollar takip edersiniz. Mesela diyelim üniversite kütüphanesi kuracağız: Daha başlangıçta şunu belirlemeliyiz. Öğrenciye hitap eden bir kütüphane mi kuracağız yoksa birebir vakitte bir araştırma kütüphanesi de mi hedefliyoruz? Yalnızca öğrenciye hitap edecek bir kütüphanenin, daha doğrusu kitaplığın, mimarisi de, koleksiyonunun teşekkülü de büsbütün farklı olacak. Gerçek bir üniversite kütüphanesi kurmak hem çok güç hem de çok kıymetlidir. Birçok üniversitemizin bir kütüphaneye değil kitaplığa muhtaçlığı var aslında.
İLİM DÜNYASI İÇİN EN BÜYÜK TEHLİKE
İsmail Erünsal ile yaptığım uzun soluklu söyleşilerden oluşan “Yirmi İki Mürekkep Damlası” yakın vakitte yayınlandı. Kitap iğne ile kuyu kazan bir ilim adamının dokümanlardan elyazmalarına, arşivlerden kütüphanelere uzanan keşiflerle dolu seyir defteri niteliğinde. İşte o defterin satır ortalarından sizler için derlediğimiz Erünsal Hoca’nın ilim yolundaki gençlere nasihatleri…
-Derdimiz bilgi üretmek olsun. Artık kimileri alıyor önüne dört tane kitabı, beşinciyi kendisi yazıyor. Bu bilgi üretmek değil. Mehmet Genç Hoca’nın çok hoş bir tanımı var, diyor ki, “dört kova suyun yanına boş bir kova koyuyorlar. Dolulardan birer maşrapa boş olana aktarıyorlar. Böylelikle yeni bir kova su elde ediyorlar.”
-Üniversite mensuplarına, devlet, al maaşını, çalış diyor. Lakin genelde “kâr etmek” niyetiyle yazılıyor kitaplar. Halbuki hangi alanda çalışmaya gereksinim varsa o alana yönelmeliyiz.
-Eğer Osmanlı’yla meşgul olacaksanız ilahiyat temelinizin olması büyük bir avantajdır.
-Bugün ilim dünyası için en büyük tehlike gazete, televizyon ve toplumsal medya. Bizim akademisyenler manastırda keşiş olacaklarına televizyonlarda artist olmaya çalışıyorlar. Neden? Manastırdaki keşişi kimse tanımıyor fakat televizyondaki artisti herkes tanıyor. Pek çok arkadaş da bunun cazibesine kapılıyor.
-Bir akademisyen bahsiyle ilgili olarak senede birkaç kez elbette televizyona çıkabilir. Lakin her mevzuda konuşmak… Bu olmaz işte. Herkesin konuşacağı bir iki bahis vardır zati, o kadar. Artık bahis ne olursa olsun adam çıkıyor konuşuyor.
-Bir akademisyenin fakülte dışında konutundaki çalışma masasının üzerinde de hep çalıştığı hususlarla ilgili kitap, fotokopi, notlar bulunmalı ve akşam meskene geldiğinde mecburî gereksinimlerine ve ailesine gerekli vakti ayırdıktan sonra çalışmaya koyulmalıdır. Aslında bir akademisyen, zihni çalışma dışındaki aktiviteleri gerçekleştirirken de çalıştığı hususla meşgul olmalıdır.
