İstanbul Üniversitesi Osmanlı Periyodu Müziği Uygulama ve Araştırma Merkezi (OMAR), 23 Nisan’da uzun vakittir üzerinde çalışılan bir projeyi sanatseverlere sunuyor. Osmanlı çocuk musikisi üzerine yapılan bu derinlikli araştırma Beşikten Mektebe, Mektepten Sefere…Geç Periyot Osmanlı Çocuk Musikisi ismi altında kitaplaştırıldı, seçilen 53 yapıtın ses kaydı yapılarak kitaba eklendi ve bunlardan bir seçkiyi ihtiva eden bir plak hazırlandı. Bu kıymetli çalışmayı konuştuğumuz OMAR Müdürü Gönül Paçacı Tunçay, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan süreç içindeki çocuk ve gençlerin musikisini, o günlerde yapılan çalışmaları ve projeyi nasıl hayata geçirdiklerini anlattı. Tunçay, projenin bir kültür tarihi çalışması olduğunu vurgulayarak, “Bu aslında bir zihin tazelemesiydi” diyor.
“Beşikten Mektebe, Mektepten Sefere… Geç Devir Osmanlı Çocuk Musikisi” projesi nasıl ortaya çıktı?
Bu proje üzerine bir buçuk yıldır çalışıyoruz. Osmanlı’da çocuk musikisi üzerine yüksek lisans yapmış olan bir mensubumuz var, Selma Hacıosmanoğlu. Onunla birlikte nasıl bir çalışma yapabileceğimiz üzerine düşündük, bütün OMAR grubu olarak 1928 öncesi el yazması ve matbu müzik kaynaklarından seçtiğimiz repertuara yoğunlaştık. Keyifle başladığımız bu süreçte proje giderek şekillendi. Yapıtların üzerine çalışıp, birtakım gruplandırmalar oluşturduk. Stüdyo kayıtlarını yaptık. Bunun birebir vakitte Osmanlı’nın son vakitleri ve Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci yıllarına dair bir toplumsal okuma olduğunu ve bir kültür tarihi çalışması olarak kıymetli bir boşluğu durduracağını düşündük. Bu aslında yalnızca bir çocuk repertuarı değil. Toplumun tekrar, diğer bir zihniyetle, “kendi kendini kurguladığı” devrin eserleridir. Repertuarı bu manada muhakkak bir çerçeveye oturtmak çok da kolay değil. Âmin alaylarında söylenen ilahilerin, mektep müziklerinin ortasına bir vakit gelip vatan müzikleri da dahil oluyor. Zira bu yapıtları dinleyen çocuklar mânen sefere de hazırlanıyor. Erkenden olgunlaşan bir jenerasyon kelam konusu. Biliyorsunuz Çanakkale Savaşında birtakım okullar mezun verememiş.
Kitabın içeriğini neler oluşturuyor?
Benim, Selma Hacıosmanoğlu’nun ve Enis Tombul’un bu yapıtların farklı cepheleri üzerine makalelerimiz yer alıyor. Bunun yanı sıra OMAR’dan arkadaşlarımız notaların bilgisayar ortamında tekrar yazılmasıyla ilgilendi. Natürel bu yapıtların kitaba (QR koduyla) ve kitapla birlikte verilecek plağa eklenmesi için seslendirmeler yapıldı. Çok önemli bir görsel gerecimiz var. Bu aslında bir zihin tazeleme çalışmasıydı.
23 NİSAN’A DENK GELMESİ MANALI
Hangi yıllar ortasındaki yapıtlara yoğunlaştınız?
Tam bir vakit dilimi verememekle bir arada Tanzimat ve Meşrutiyet devirlerinin, Ulusal Mücadele’nin ve hasebiyle Cumhuriyetin birinci yıllarının içinde yer aldığı, çok renkli, çok elemanlı, değerli bir repertuar ortaya çıktı. Sıkıntı bir süreçti, uzun sürdü fakat tamamladık çok şükür; 23 Nisan’a denk gelmesinin de kıymetli ve manalı olacağını düşündük. Beklemediğimiz, son anda karşımıza çıkan eklemeler de oldu. Mesela eski yazı, az bir matbu notada bulunan “Şehidin Feryadı” türküsü bunlardan biriydi. Güftesi “Köyümün bucağından, yuvamın ocağından” diye başlayan bu türküyü seslendirmiştik. Bestekârı da Niyazi Beyefendi diye geçiyordu. Biraz araştırınca bu zatın, benim de hocam olan Yalçın Tura’nın babası Niyazi Beyefendi olduğu ortaya çıktı. Yapıtı hafızasında tutan Yalçın Beyefendi de çok heyecanlandı. Hatta o hâliyle notasını yazıp gönderdi. Tüm bu yazışmaları, Niyazi Bey’in fotoğraflarını da kitaba dâhil ettik.
Yani bütün araştırma sürecini de görmüş olacağız kitapta…
Motamot o denli. Mesela Ümit Meriç Hanım’ın da bir katkısı oldu. Kendisi çalışmamızı duyunca çok heyecanlandı. Annesi Fevziye Haydar Hanım’ın Kandilli İnas Mektebi’ndeki öğrenciliğinde öğrendiği, Ümit Hanım’ın da ezberinde olan Âdile Sultan Marşı’nı bize okudu. Biz de notaya aldık ve seslendirdik. Ümit Hanım bu marşı ezberinde tutarak unutulmaktan da kurtarmış oldu.
SİVASTOPOL MARŞI’NIN ÇOK ESKİ BİR VERSİYONU
Pekala bu külliyatta kaç eser yer alıyor?
Elli üç eser var. Bu yapıtları tüm çeşitliliği yansıtacak formda seçtik. Mesela OMAR’da birlikte çalıştığımız Selanikli bir arkadaşımız var. Onunla bir arada İstanbullu Rum çocukların imtihanlarda okuduğu bir ezgiyi Karamanlıca bir kitaptan seçtik. Bunun üzere, albümde bilhassa bulunmasını istediğimiz renklerin yanında müzikoloji açısından da hayli dikkat alımlı eserler var. Örneğin Sivastopol Marşı’nın muhtemelen bilinen en eski versiyonunu seslendirdik. Dede Efendi’nin torunu, Müezzin-i Şehriyari ve Miralay Rifat Bey’e ilişkin olan meşhur Sivastopol Marşı 1856’da basılan Apantisma’da yer almış. Sivastopol Kuşatması ise 1854-55 yıllarında gerçekleştiğinden kuşatmadan kısa bir müddet sonra yazıldığı anlaşılıyor. Bu da çok heyecan vericiydi.
BİR TOPLUMSAL TARİH OKUMASI
Pekala bu külliyat o periyodun çocuk musikisi hakkında bize yeni şeyler de söylüyor mu?
Bu yapıtlara ve onların öyküsüne baktığımızda savaş yıllarının erkenden olgunlaştırdığı çocukları görüyoruz. Kimi onların lisanından, kimi annelerinin, ninelerinin lisanından yazılmış. Değerli şairler, bestekârlar, sanatkarların da o günlerde bu bahisler hakkında yaptıkları çalışmaları görüyoruz. Çok boyutlu bakılması gereken bir devir ve fazla paradigma kelam konusu. Bu nedenle sadece müzik değil bir toplumsal tarih okuması yaptığımızı söylemeliyim. Biz bunu bir kültür tarihi çalışması olarak bir ortaya getirip, anlaşılabilir makalelerle, seslendirmelerle, kaynakları bugünkü alfabeye aktarıp notalarını tekrar yazarak, 2021’in 23 Nisan’ında bu memleketin çocuklarına ve geçmişle ilgili hassaslığı olan, merakı olan beşerlerine sunalım istedik. Farklı açılardan yararları olacaktır. Örneğin tıpkı şiirin farklı bestekârlar tarafından bestelenmiş halleri var. Tevfik Fikret’in “Hep Kardeşiz” isimli şiiri bunlardan biridir. Bu şiiri hem Zekâi Dede’nin talebesi Muallim Kâzım Beyefendi hem Musika-i Humayun Muallimi Zati Beyefendi hem de Gomidas bestelemiştir. Bu cins çalışmaları görmek bize o bestekârların dünyasını, fikirlerini, hislerini da gösteriyor. Bu bağlamda çalışmanın çok taraflı olduğunu, farklı biçimlerde de değerlendirilebileceğini söyleyebilirim.
Çocuk dünyası düşünülerek yapılmış
Osmanlı’daki çocuk musikisine dair neler biliyoruz? O devirde nasıl bir çocuk musikisi vardı?
Osmanlı periyodundaki çocuk musikisini farklı açılardan çalışmak gerekiyor. Edebiyatta da müzikte de bu periyotta tabiatıyla oluşmuş bir çocuk repertuarı yok. Hayat kurallarının getirdikleriyle, toplumdan kopuk olmayan eserler görüyoruz. Bunun yanında, yapılan çalışmalara pedagojik bir bakışın. hassasiyetin oluştuğunu da anlıyoruz. Örneğin Celal Sahir ve Mehmed Âsım’ın hazırladığı Müntehab Çocuk Şiirleri isminde bir seçki var. Maarif’in yayımladığı bu yayındaki şiirler din, aile, vatan, mektep, sanat, mevsimler, tabiat üzere bahislerde gruplanmış. Kimi besteler de var ve bu bestelerin tümü Gomidas’a ilişkin. Tarihlerine baktığımızda 1914’ü, savaşın başladığı yılı görüyoruz. Üstelik son derece titizlikle seçilmiş, çocuk dünyası düşünülerek yapılmış seçkiler, eserler olduğunu söylemeliyim.
