Şükûfenâme: Osmanlı Devri Çiçek Kitapları isimli yapıtıyla çiçek ve bahçe kültürümüzün değerli metinlerini yayınlayan Dr. Seyit Ali Kahraman ile konuştuk.
“Şükûfenâme: Osmanlı Devri Çiçek Kitapları” isimli değerli bir çalışma yaptınız. Bu hususla ilgilenmeye nasıl ve ne vakit başladınız?
Çiçek sevgisi insanlarda doğuştan gelen bir özelliktir, yani İlah vergisi. Çocukluğum köyde geçti. Çocukken kırlara çıkar, bilhassa bahar çiçeklerini, o tabiatta yetişen ender hoşluktaki çiçekleri severdik. Hele baharın gelmesiyle evvel kar çiçekleri, akabinde da çiğdemler açardı bizim kırlarda ve dağlarda. Akabinde da mor süsenler uzunluk gösterirdi. Çiğdem mevsiminde öğretmenimizden müsaade alır çiğdem toplamaya giderdik. Çiğdemin bizim kültürümüzdeki yeri apayrıdır. İsmini bile bilmediğimiz ne çiçekler vardı, artık onları görmeyiancak hayal edebiliyorum. Tekrar baharın ortasında dağlarımızda laleler açardı. Bunları doğal ortamlarda gören şanslı insanlardandım. Lalenin Orta Asya’dan geldiği efsanesi vardır. Ben buna katılmıyorum. Lale bu coğrafyanın çiçeğidir. Kitapta da anlatıldığı üzere Ebussuud Efendi’ye Bolu’dan lale soğanı getirilmiş ve İstanbul lale ile böylelikle tanışmıştır. Bolu’da, Manisa’da, Kayseri’de, Muş’ta ve pek çok kentimizin dağlarında, kırlarında lale bizatihi yetişir. Hele daha doğuya gittiğimizde Azerî türküde söylendiği üzere Gence çöllerinde, tâ Deşt-i Kıpçak’a kadar Türk coğrafyasının her yerinde yetişir. İstanbul’da bir kültür çiçeği hâline gelen lale, daha sonra da Avrupa’ya göçmüştür. Çocukluktan gelen bu sevgiyle gençlik yıllarımda daima bahçeleri gezer, çiçeklere bakardım. Kayseri ikliminde yetişen çiçeklerden fide ve tohum alır, kendi bahçemizde yetiştirirdim. Çiçek dendiğinde birden fazla vakit lale akla gelmektedir. Halbuki nergis, sümbül, karanfil, müşkürüm ve süsenler de Türk çiçek kültürünün değerli ögeleridir. İstanbul’a geldikten sonra, o tarihleri yaşayanlar yeterli bilir, 70’li yıllarda Nisan ayında Emirgan Bahçesi’ne lale görmeye giderdik. Artık bütün çiçekler her park ve bahçeye yayılmış durumdadır.
Yine çiçeklerin gündeminize girmesi nasıl oldu?
Ortadan yıllar geçtikten sonra Türk kültür kaynaklarını günümüze aktarırken, bilhassa Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’ni hazırlarken pek çok çiçek ismiyle karşılaştım. Tekrar o çocukluk hislerim depreşti ve ilgim arttı. Çiçek yazmalarıyla bu çiçekleri ararken tanıştım. 2000’li yıllarda Harvard Üniversitesi’nin “Middle East Garden” isimli bir çalışmasına katılmıştım. Orada bu çiçek yazmalarından yararlanmak için çevirmeye başlamıştım, devamı da geldi. Aslında birinci çalışmam “Osmanlı Çiçekçileri ve Çiçekleri” isimli yapıttır. 9 çiçek yazmasını günümüz Türkçesine çevirmiş ve 2014 yılında yayınlamıştım. Daha sonra bunların özgün lisanlarıyla yayınını ve birkaç yazma daha katarak Şükûfenâme’yi yayınladım. Bu çalışmalar sonunda 5.289 adet çiçek ismi tespit ettim.
ÇİÇEK YETİŞTİRMENİN İNCELİKLERİ
Osmanlılarda çiçek konusunda gelişen literatürden kısaca bahseder misiniz?
Kütüphanelerimizde ve özel koleksiyonlarda bir epey çiçek yazması mevcuttur. Bunların muhakkak başlıları Ali Efendi Şükûfenâmesi olup en eski olanıdır. Osmanlı devri çiçekçiliğiyle ilgili her yazıda fotoğrafları kullanılan bir yazma daha vardır: Revnak-ı Bostan… Bildiğim kadarıyla benden evvel önemli ve toplu bir şükûfenâme yayını yoktu. Toplu olarak yayınlanması bize nasip olmuştur.
Osmanlı devrindeki ünlü çiçek yetiştiricileri kimlerdir? Şükûfenâmelerde kimlerden bahsediliyor?
1689 yılında Ubeydullah Efendi tarafından yazılan “Tezkire-i Şükûfeciyân-Netâyicü’l-ezhâr” isimli kitap 202 çiçek yetiştiricisinden kelam eder. Bunlardan 97’si kitabın yazıldığı tarihten evvel vefat etmiş, 105’i ise müellifin çağdaşıdır. Bu kitap dışında genelde yazmalarda çiçeklerden ve yetiştiricilerin isimlerinden bahsedilir. Çiçek yetiştirmenin, yani tarımının incelikleri, hangi tohum hangi çiçekten türemiştir, yani kroslama, bunlar anlatılır. Tabip Mehmed Aşkî’nin “Takvîmü’l-Kibâr” isimli kitap en yaygın ve çok kopyası çıkarılmış kitaptır. 19. yüzyılın başında vefat etmiş bu zat zincirin son büyük halkasıdır. Birinci kitabı “Takvim” 850 çiçek isminden bunları yetiştiren şükûfeciden kelam eder. İkinci kitabı ise “Karanfilnâme”dir. Bunda da karanfil yetiştiricileri ve yetiştirdikleri karanfillerden bahseder.
