NEVİN MERİÇ
İmam Gazali’nin İhya yapıtını çeviri eden Prof.Dr. Mustafa Çağrıcı’nın bu çalışması bir yıl içinde 4 baskı yaptı. Kitabın bu kadar ilgi görmesinin sebebi okunması kolay ve anlaşılır olması. Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı Hocanın çeviri ettiği İmam Gazzâli’nin İhya isimli yapıtı hakkında konuştuk. Çağrıcı, Gazali’nin İhya’nın kıymetini anlattı.
Hocam öncelikle İhyâ’yı tanımak isteriz. İhyâ kitabını duyduğumuzda zihnimizde neler canlanmalı, kısaca tanıtır mısınız?
İmam Gazâlî, tam ismi İhyâu‘ulûmi’d-dîn olan bu ölümsüz yapıtını, Kasım 1095’te Nizamiye medresesindeki hocalığından ve Bağdat’tan ayrılmasıyla başlayıp on yıldan fazla süren seyahati sırasında yazmıştır. Eser ahlâk, tasavvuf, fıkıh, kelâm, ideoloji, mantık üzere klâsik İslâmî ilimlere dair kıymetli bilgiler, fikir ve tahliller içerir. Ayrıyeten psikoloji, sosyoloji, iktisat, siyaset, hukuk ideolojisi, antropoloji üzere alanlara giren bahislerde da Gazzâlî’nin emsalsiz entelektüel yetkinliğini, orjinal fikirlerini, periyodunun âlimleri ve sufîleriyle toplumun hâkim dindarlık telakkisine yönelik samimi tenkitlerini içerir.
TOPLUMU ISLAH ETMEK
Gazâlî’nin İhyâ’yı yazma nedenlerine dair tespitleriniz var mı?
Elbette var: “İhyâu ulûmi’d-dîn” (din ilimlerinin tekrar canlandırılması) formundaki isminden, kısa önsözdeki açıklamalardan ve içeriğinden anlaşılacağı üzere müellif bu yapıtı, yozlaştığına inandığı İslâm ümmeti için topyekûn bir ıslah ve ihya projesi olarak hazırlamıştır. Eski ve yeni ilim etrafları de ekseriyetle İhyâ’nın bu türlü bir argüman ile yazıldığını kabul ederler. Dikkatle bakıldığında yapıtta Müslümanların içine düştüğü dinî-ahlâkî ve kültürel yozlaşmanın, bunların toplumsal ve siyasî yansımalarının incelendiği anlaşılır.
Yapıtın belirttiğim ıslah ve ihyayı gerçekleştirmeye layık bir harikalıkta yazılmış olmasına karşın, kanaatimce İslam dünyasının o günkü dinî zihniyet ve telakkisi, İhyâ’nın içerdiği yüksek öğretiyi bütüncül bir kavrayışla anlayıp toplumsal dönüşümü sağlayacak yetkinlikte değildi. Bunun da ana nedeni, Eş‘ariliğin ümmete hâkim kıldığı akıl, bilim ve irade özgürlüğü zıddı zihinsel kapanmışlıktı. İslam dünyası bu kapanmışlığı bugüne kadar aşamadı.
900 sene evvel yazılan bir kitabın günümüzde de geçerliliğini müdafaası, bu türlü bir süreklilik hem manalı hem de heyecanlı. Gazâlî bunu nasıl başarmıştır sizce?
Öncelikle –sizin de belirttiğiniz gibi- dokuz asır evvel, o çağların kültürel ortamında yaşamış bir âlim ve düşünürden bahsediyoruz. Hiçbir insanı (ve hiçbir metni), içinde doğduğu toplum ve kültürden bağımsız okuyamayız. Hasebiyle o insanın bilgi ve niyetlerini ne toptan kabul etmemiz ne de toptan reddetmemiz gerçek olur. Mesela dünyanın gelmiş geçmiş en büyük birkaç filozofundan biri sayılan Aristo’nun günümüzün kozmoloji, kimya, fizik üzere alanlardaki birçok görüşünü, keza köleler ve bayanlar hakkındaki aşağılayıcı tezlerini onaylamak bugün hiçbir Batılının aklından bile geçmez. Yeniden de Batılılar Aristo’yu bilim ve uygarlıklarının birinci ve en büyük kaynağı bilirler.
GÜNÜMÜZLE UYUŞMAYAN GÖRÜŞLERİ DE VAR
Gazâlî’nin de bugünümüzle uyuşmayan birtakım görüşleri var ve bu doğaldır. Yeniden de o, İhyâ’da ümmete İslâmî faziletleri tekrar kazandırma ve onu ahlâkî bir dindarlığa yükseltme formunda kuşatıcı bir gaye gütmektedir ve bu tarafıyla kozmiktir. Müsaadenizle yapıtın “ahlâkî dindarlık” dediğim ana amacına ışık tutacak birkaç ilkesel tabirini sunmak isterim:
“Din dünyevi emellere değil, dünya dinî emellere hizmet etmelidir.” “Kul, Allah’ın yarattıklarına hizmet ederek, namaz kılıp oruç tutanların derecesine, hatta daha da ilerisine yükselebilir.” Adamın birinin, “Ne memnun sana! Evlenmediğin için bütün vaktini ibadetle geçiriyorsun” formundaki kelamına karşı İbrahim b. Edhem şöyle demiştir: “Senin aileni geçindirmek için gösterdiğin gayret, benim bütün ibadetlerimden daha pahalıdır.” “Eski peygamberlerden biri, ‘Ey Rabbim! Senin benden mutlu olduğunu nasıl anlayabilirim?’ deyince Aziz Allah, “Fakirlerin senden mutlu olup olmadıklarına bakarsan anlarsın’ buyurmuştur.”
“Bir insan, sahip olduklarıyla Allah isteğini gözetmesi kaidesiyle, dünyanın bütün servetlerini elinde toplasa yeniden de zâhit sayılır. Allah’ın isteğini gözetmediği sürece dünya malı namına ne varsa hepsinden vazgeçse tekrar de zahit olamaz.” “Nice insan var ki, kalbini malın varlığı meşgul eder; birçok insan var ki yokluğu meşgul eder.” “Bir insanın kalbinde Allah sevgisi güçlü olursa o kimse Allah’ın bütün yarattıklarını, O’nun yarattıkları oldukları için sever.” “Ne keyifli kendisi öldüğünde günahları da kendisiyle birlikte ölenlere!” “Kıldığın her namazı veda namazı (son namaz) üzere kıl.” “Aç insan beceri yolunda değil olsa olsa mevt yolunda ilerler.”
YAPITLA İLGİLİ KISALTMA ÇALIŞMASI
Çevirinizi, kitaba yazdığınız önsözde “muhtasar tercüme” diye nitelemişsiniz. Bu ne demek?
Yaptığım çalışma özet değil, kısaltmadır, bu manada “ihtisar”dır. Müellifin hiçbir tabirini özetlemedim. Çevirideki her cümle, yapıtın orijinalindeki ilgili cümlenin çevirisidir. Kısaltma yaparken Gazzâlî’ye ilişkin olmayan, onun temel fikirleriyle uyuşmayan hiçbir bilgi, görüş ve fikri ona nispet etmemeye, ona ilişkin olanları da eksiksiz vermeye ihtimam gösterdim; böylelikle “kısaltma” yapıldığı için yapıtı daha kolay okunur ve anlaşılır hale getirmek istedim. Aslında –ilki Gazzâlî’nin kardeşi Ahmed tarafından olmak üzere- İhyâ’nın birçok özeti ve kısaltması yapılmıştır. Buların kimileri hakkında çevirinin başında çok kısa bilgiler verdim (1. cilt, s. LXIX-LXX).
Üç yıl çift mesai yaparak yapıtı çalıştım
İhyâ’da birçok hadis geçmekte ve bunların kimilerinin zayıf olduğu söylenir. Bu yanlışsız mu? Doğruysa tercümenizde bu duruma nasıl tahlil getirdiniz?
Doğru… Lakin İhyâ’da yüzlerce sahih hadis de var. Yapıttaki öteki birçok hadis de farklı lafızlarla ancak tıpkı manalarda sahih kaynaklarda geçiyor. Birtakım rivayetler ise, bu iki cinse uymasa da kanaatimce Hz. Peygamber’in Sünnetine uygundur. Dipnotlarda –diğerlerinin yanında- Sünnetin ruhuna uygunlunu belirterek bu cins rivayetleri de metinleri ve kaynaklarıyla dipnotlarda gösterdim. Her üç kümeye da girmeyen zayıf ve “mevzu” rivayetleri ise terk ettim.
Çalışmanız kaç yıl sürdü? Hazırlık safhası, metni manaya araçlarınız, yardım için başvurduğunuz kaynaklar, şahıslar vs.
Haftanın yedi günü mesai günlerinde 18.00-02.00; hafta sonları 09.00-24.00 ortası olmak üzere üç yıl sürdü. Bir yıl kadar da gözden geçirme, tashih gibisi çalışmalar yaptım. Yapıta aşinalığım çok eski olduğu için çabucak işe koyuldum. Yardımcı kaynaklar olarak hadis kitaplarını, Zebîdî’nin İhyâ şerhini, tabirler için TDV İslâm Ansiklopedi’ni, fıkıh bahislerinde mezhep farkları için ilgili kaynakları kullandım. Mevzunun özelliğine nazaran öteki kaynaklara da baktığım oldu.
Son olarak ihyâ yazıldığı periyotta nasıl karşılanmış?
Elbette birçok takdir edenin yanında, birden fazla Kuzey Afrikalı ve Endülüslü birtakım âlimler, İslam akaidine muhalif tabirler bulunduğu gerekçesiyle yapıtı şiddetle eleştirmişler; Endülüs’e sokulmasını yasaklayan bir resmî karar bile çıkarttırmışlardır. Daha sonra Gazzâlî, eleştirilen sözlerine açıklık getiren bir eser yazmıştır. Lakin vakitle bu tenkitler değerini kaybetmiş, eser bütün İslam dünyasında ve 13. yüzyıldan itibaren Batı’da gitgide artan bir teveccüh kazanmış, sayısız bilimsel çalışmaya husus olmuştur.
Gazali çok okunan en az anlaşılan isim
Kitabınızı yazarken bir mütercim olarak Gazâlî’yle karşı karşıya gelmeniz lazım. Ona teşekkür mü ettiniz, kızdınız mı?
Gazâlî üzere bir âlim ve düşünüre kızmak elbette haddim değil. Fakat birtakım fikirleri hasebiyle eleştirel dipnotları koydum. Evvel İhyâ, akabinde Gazâlî ile müsabakam neredeyse yarım asra dayanıyor. Yapıtı okudukça ve manalarına nüfuz ettikçe birinci zamanlardaki olumsuz yargılarımın ne kadar cahilce olduğunu adım adım fark ettim. Geldiğim noktayı şöyle özetliyorum: “Kültürümüzde İhyâ, (Kur’ân-ı Kerîm’den sonra) en çok okunan lakin en az anlaşılan kitap oldu. Hâlâ da öyledir. Daha müellif hayattayken Endülüs’te yakılmış, Kuzey Afrika’da ve Yemen’de evrad olarak okunmuş. Ancak bu, iki kısmın de onu anlamadıklarını gösteriyor.
