NURŞEN ÖZ ALDI
Çağımızın en kıymetli filozoflarından Taha Abdurrahman Dinin Ruhu isimli kitabında âlemleri birbirinden ayıran paradigmaların aşılarak sonsuz varlık kozmosuna ulaşılmasını ve bu âlemlerin birbiriyle kaynaşması gerektiğini vurguluyor. Her birimizi ilgilendiren, insanın ontolojik bütünlüğünden ahlâka, siyasetten sekülarizme, din ve siyaset münasebetinden İslâmcılığa pek çok mevzuyu kendi üslubunca, açık ve samimi bir biçimde irdeliyor. Kİtap Pınar Yayınları ortasında Türk okuruyla buluştu. Kitabın mütercimi Prof. Dr. Soner Gündüzöz ile Taha Abdurrahman’ın fikir dünyasından yola çıkarak Dinin Ruhu kitabını konuştuk.
Taha Abdurrahman’ın en kıymetli yapıtlarından Dinin Ruhu’nu çeviri ettiniz. Söyleşimize kitaptan evvel Taha Abdurrahman’a dikkat çekerek başlamak istiyorum. Onun çağdaş İslâm kanısı içindeki pozisyonunu hakkında bilgi verir misiniz?
Her şeyden evvel Taha Abdurrahman, İslâm fikrinin önde gelen düşünürlerinden biridir. Taha Abdurrahman’ın Rabat’ta başlayan üniversite tahsili Sorbonne üniversitesine kadar uzanır. O, ontoloji ve dilbilim ilgisi üzerinde ısrarla durmaktadır. Tekrar bir ahlak felsefecisi olarak en önemli ilgi alanlarından biri argümantasyon usulleridir. Kuşkusuz onun hayatı bize Endülüs’teki seleflerinin hayatını hatırlatır. Taha Abdurrahman, hem Batı medeniyetini hayli uygun tanımış hem de İslâm Medeniyetini özümsemiş bir kişidir. Onun bana nazaran en çarpıcı tarafı ideoloji, mantık, dilbilim, teoloji, tasavvuf ve siyaset üzere bahislerde derinlikli niyet üretebilmesi ve bu alanları bütüncül bir bakışla ele alabilmesidir. Bu prestijle o İslâm niyet geleneğini çok istikametli referans ağı ile analiz, tenkit ve inşa etmektedir.
SIKI BİR ELEŞTİRMENDİR
Taha Abdurrahman’ın yapıtları lisanımıza oldukça geç çeviri edildi. Onun hakkında yapılan çalışmalarda şunu fark ediyoruz: Kendisi akademide bulunmasına karşın Fas’ın entelektüel ortamında da 1990’lara kadar görmezden gelinmiş bir figür. Bu çerçevede neler söylersiniz?
Mağrip ve Endülüs âlimlerinin bahtı biraz bu türlü. Örneğin Makâsıd teorisinin günümüzde kendisi ile özdeşleştiği Şâtıbî’nin, yaşadığı periyotta tıpkı popülariteye sahip olduğu söylenemez. Endülüs büyük bir medeniyet merkezidir, lakin bölgede Ebû Abdullah eş-Şûzî, İbn Kasî, İbnü’l-Mer’e üzere tarihi şahsiyetlere yapılanları biliyoruz. Taha Abdurrahman’a 1990’lara kadar kendi coğrafyasında ilgisizliğin birkaç nedeni olabilir. Öncelikle o, ezber bozan biridir. Ebû Nasr el-Fârâbî ve İbn Rüşd üzere gelenekteki düşünürleri yöntemsel olarak eleştirmesinin yanında Faslı Muhammed Âbid el-Câbirî’ye de önemli tenkitler yöneltmektedir. Sanırım bir üçüncü konu, Abdurrahman’ın tasavvufî eğilimleridir. Onun Kâdiriye’nin Bûdeşîşiyye kolu ile yakın bağı olduğu bilinmektedir.
Müsaadenizle Dinin Ruhu kitabına gelmek istiyorum. Bu kitabın Taha Abdurrahman külliyatı içindeki yeri nedir? Emanet paradigması kavramı ne tabir ediyor? Bu çerçevede filozofun burhan, sultan ve vicdan formundaki üçlü tasnifi bize nasıl bir imkân sunuyor?
Dinin Ruhu isimli kitabı, Taha Abdurrahman’ın geniş külliyatı içerisinde, başta Dînü’l-Hayâ olmak üzere, el-Lisân ve’l-Mîzân, Tecdîdü’l-Menhec, Ahlâk Sorunsalı ve Amel Sorunsalı üzere Türkçeye çevrilmiş ve şimdi çevrilmemiş yapıtları ile bir bütünün modülüdür. Bir farkla ki Taha Abdurrahman, Dinin Ruhu’nda, bütüncül bir hukuk sosyolojisi, siyaset stratejisi ve holistik bir paradigma inşasına beraberce girişmektedir. Burada Abdurrahman, burhan, sultan (iktidar) ve vicdan kavramlarını, insan gerçekliğinin birer bileşeni olarak Emanet paradigması ismini verdiği ahlâkî ve metafizik bir derinliğe bağlamaktadır. Bu irtibat, özgürlük, akıl ve ruh üzere atıflarıyla fizikî ve metafiziksel ayırımı sıfırlayan bir perspektif inşa eder.
ÇOK İSTİKAMETLİ NİYET SİSTEMİ
Taha Abdurrahman’ın kendine mahsus bir terminolojisi var. Kitabın sonuna epey kapsamlı bir lügatçe yer alıyor. Sizin eklerinizle oldukça genişleyen bu lügatçenin değerini anlatabilir misiniz?
Taha Abdurrahman, gelenekteki terminolojiden yararlandığı üzere batılı kavramları da İslâmî bir neşve içerisinde yorumlamaktadır. Birebir vakitte o, yeni tabirler üretmektedir. O, birtakım kitaplarında olduğu üzere Dinin Ruhu kitabının sonuna bir lügatçe eklemiştir. Ne var ki bunlar çok sonludur ve geliştirilmeye muhtaçtır. Biz, onun külliyatı üzerinde yaptığımız bir tarama ile bilhassa Abdurrahman’ın ahlâkî ve teo-plotik birtakım tabirleriyle bu dağarcığı zenginleştirmeye çalıştık. Bu biçimde terminoloji çalışmaları, onun niyet sisteminin anlaşılmasına katkı niteliğindedir. Lakin bu hususta daha çok yolumuz var.
Taha Abdurrahman’la alakalı olarak akademik düzlemde çeşitli çalışmalar yapılıyor. Onun hakkındaki inceleme ve araştırmaların ağırlaştığı alanlar neler?
Taha Abdurrahman ile ilgili son periyotlarda Batıda ve Arap dünyasında bir oldukça çalışma ortaya kondu. Wael b. Hallâk, Abbâs Erhîle, Hammû en-Nakkârî, İbrahim Meşrûh, Abdulkadir Mellouk ve Muhammed Hashas üzere niceleri… Türkiye’de bildiğim kadarıyla Taha Abdurrahman ile ilgili tamamlanmış bir yüksek lisans tezi ve devam etmekte olan iki doktora tezi var. Taha Abdurrahman’a dair çalışmalar, özellikle ahlâk, siyaset ve medya teorileri konusunda ağırlaşıyor. Bu alanlar genişletilmeli. Nihayetinde o, trans-hümanizmden, gen teknolojisine, kuantum fiziğinden, rasyonel mantığa ve sanat ontolojisine kadar her alanda yazıyor.
Vahiy Kaynaklı Üniversal Bilginin Peşinde
Tartışmalara yol açan bir bahisle devam edelim istiyorum. Taha Abdurrahman’ı bir yerden hareketle konuştuğu/yazdığı için “Arap milliyetçisi” formunda niteleyenler var. Bu mevzuda ne düşünüyorsunuz?
Muhakkak hayır. Taha Abdurrahman’ın kaygısı, İslâm niyetinin ihyasıdır. Onun öncelikli referans alanı, “dil”, “akide” ve “bilgi” çerçevesinde sonları çizilmiş İslâmî birikimdir. Bu kümülatif bilgi, Taha Abdurrahman’ın deyişiyle referans bilgi ve transfer bilgiden oluşur. Bilhassa Yunan ideolojisi, Grek lisanı ve formel mantık anlayışı transfer bilgiyi temsil eder. Transfer bilgi, referans bilgiye tâbi olmak zorundadır. Burada Arapçılık yok. O, sırf kaynağını vahiyden alan kozmik bilginin peşindedir. Kendi tabiriyle küllânî, yani bütüncül ve holistik bir fikir alanı oluşturan Taha Abdurrahman, etnisite üzerinden fikir üretmez. Taha Abdurrahman’ın kavramsallaştırması ile insan, Batının seküler fikir sistematiğinde olduğu üzere kesimci ve metafiziği dışlayıcı üniversal yapıya da mahkûm edilemez. Abdurrahman, insanı aslî amacından alıkoyan her türlü tahdide karşıdır. Ona nazaran insan, yeryüzünde sürünmeye mahkûm bir sürüngen değil, göklerde özgürce uçan bir kuş olmaya daha layıktır.
Filozofumuzun da atıf yaptığı Ricoeur’ün çokça kullandığı soruyla devam edelim isterseniz: Taha Abdurrahman nereden konuşuyor?
Taha Abdurrahman’a nazaran, çağdaş dünyada müşterek bir ethostan sıyrılmayı öngören niyet modelleri, ferdi özgürlükçülüğü ve kolektif uzlaşıyı temel alma argümanında olsa da paradoksa sürüklenmeye mahkûmdur. Din kurucu kavramdır ve metafizik obskürantist güçlerle ilişkilendirilemez. Ayrıyeten Taha Abdurrahman’a nazaran, İslâmî bilgi alanının ahlaktan, ahlâkın imandan ve her birinin kendi dinamiklerinden ayrıştırılmaması gerekir. Örneğin Muhammed Âbid el-Câbirî, İslâm kanısını beyan, irfan ve burhan biçiminde ayrıştırarak bir yanlışa düşmüştür. O, Batı kültürünün çeşitli alanlarından üst yapı enstrümanlarını iktibas etmiş, Jean Piaget’nin yapılandırmacı yaklaşımından; André Lalande’ın ve Gaston Bachelard’ın rasyonel epistemolojisinden ve Hegelci ve Marksist yapısalcılık ve tarih ideolojisinden yararlanmıştır. Taha Abdurrahman, transfer bilgiye karşı değildir. Ama o, geniş referans ağına sahip olmasına karşın referans bilgiyi transfer bilgiye tâbi kılma yanlışına düşmez.
ENTELEKTÜEL İNŞASI VE YARARLANDIĞI KAYNAKLAR
Artık sizin için de kıymetli olan bir soru sormak istiyorum: Gerek bu kitabında gerekse öbür çalışmalarında Taha Abdurrahman’ın çağdaş filozofları yakından takip ettiği çabucak fark ediliyor. Ayrıyeten hakkında yapılan incelemelerin bir kısmında Jürgen Habermas’la da karşılaştırıldığı biliniyor. Taha Abdurrahman’ın entelektüel felsefi seyahatinde çağdaş filozofların oynadığı rol nedir?
Taha Abdurrahman, Jean-Jacques Rousseau’nun “Toplum Teorisi”, Ludwig von Mises’in “Eylem Ontolojisi ve Praksiyoloji Teorisi”, Chantal Mouffe’un “Agonistik Müzakere Teorisi” üzere toplumsal teorilerden yararlanmaktadır. Ayrıyeten sosyolengüistik planda J. L. Austin ve J. R. Searle’ün “Sözedimleri” üzere kuramlarından beslenmektedir. Fakat o, İslâmî referans bilgi bağlamında bunları tekrar inşa etmektedir. Habermas’ın İletişimsel Hareket Teorisi de Taha Abdurrahman’ın yararlandığı teorilerdendir. Abdurrahman, Habermas’ın bilakis inançların ve kıymetlerin evrenselleşebileceğine inanır.
Çalışmalarında çok kapsayıcı bir din ve sekülarizm tarifi ve tartışması görüyoruz. Sekülarizmle entelektüel düzlemde hesaplaşan filozofun bu bahse hasrettiği diğer bir çalışması daha var. Sizin çevirisine başladığınız Sekülarizmin Sefaleti kitabında nasıl bir perspektifi var filozofun?
Taha Abdurrahman, modernitenin hayatın çeşitli alanlarından dini koparmasını, “dünyevileşme” olarak anar. O, Dinin Ruhu kitabında siyasetin dinden ayrıştırılması biçimindeki dünyevileşme olgusunu merkeze alır. Başka pek çok kitabında bilginin dinden ayrıştırılmasını husus edinir. Sekülarizmin Sefaleti’nde ise ahlakın dinden ayrıştırılmasını, yani dehrâniyye olgusunu inceler. Ona nazaran son ayrıştırma başkalarından çok daha tehlikelidir. Sekülarizmin Sefaleti, Kant sonrası a-teolojik bağlamda gelişmiş ahlak ideolojisine yönelik önemli tenkitler içermektedir. Eser, tıpkı vakitte Hıristiyan ahlâkından başlayarak, seküler ahlâkın tenkidine, Emile Durkheim’in ve Friedrich Nietzsche’nin görüşlerinin tenkidine kadar geniş bir tenkit yelpazesi sunmaktadır. Kitapta Luc Ferry’nin ve René Girard’ın niyet dünyasından yansımalar dikkat çeker. Modernite, kıymetlerin profanlaşması, sekülarizm, mevt korkusu ve arınma üzere konular kitabın odak noktasıdır.
KAVRAM ÜRETEN BİR MÜELLİF
Son olarak, Taha Abdurrahman’ı daha güzel anlamak için neler önerirsiniz?
Taha Abdurrahman kavram üreten ve geniş referans ağına sahip bir muharrirdir. Bu, onun zorluğu. Lakin kendi kullandığı bir metaforla tabir edilecek olursa nihayetinde o, fizikî âlem ve metafizik âlemi dokuma tezgâhındaki bir kilime benzetir. Böylelikle o, her iki âlemin birbirine kenetlendiğini söyler. Fizikî âleme metafizik kıymet atfı despotizmi besler. Yapılması gereken, metafizik âlemin bedellerinin fizikî âleme aktarılması, yani teşhîd olgusudur. Bu, varlık ve kıymetler dünyasına bütüncül bakışı gerektirir. Taha Abdurrahman okumalarında bu temel parametre dikkate alınmalıdır. Onun yapıtları, sahip olduğu geniş referans ağı da dikkate alındığında Türk okuru için entelektüel boyutta bilgi edinimi için bir eksen kabul edilmelidir.
