NECMETTİN TURİNAY
Selçuk Karakılıç Sürgün, İntihal ve İntihar’dan (2018) sonra, bu sefer de jübile merasimlerine, “Edebiyatımızın Renkli Dünyasına Uzun Bir Seyahat”e davet ediyor bizi. O çalışmasında edebiyat ve fikir hayatımızdan birtakım bireyleri, günübirlik hayatın dışına taşan yanları ile ele alan Karakılıç, ilgili çalışmasında hatırda kalacak sahneler çiziyor, oradan enteresan sanatçı, düşünür biyografilerine ulaşıyordu. O yapıtın cazipliği şurada ki, onu merak ederek ben de okumuş, hakkında bir kıymetlendirme kaleme almıştım. Lakin o yazı orada da kalmamış, kitaba olan ilgi giderek artmış, sonunda da Türkiye Müellifler Birliği Sürgün, İntihal ve İntihar’ı, 2018 yılının en âlâ İnceleme Ödülü’ne lâyık bulmuştu.
İşte artık de Karakılıç, daha yeni ve farklı bir çalışması ile karşımızda!
Bu sefer de o, “jübile” konusunu masaya yatırıyor. Kaldı ki bu kavram artık size neyi hatırlatır bilmiyorum. Daha doğrusu da, edebiyat ve sanatla jübile ortasında nasıl bir bağlantı kurarsınız onu kastediyorum. Daha fazla spor etraflarının gündeminde olan jübile kavramının, bir vakitler sanat, bilim ve fikir etraflarını alabildiğine meşgul ettiğini öğrenmek, benim için şaşırtan oldu diyebilirim. Karakılıç’ın, Jübile/Edebiyatın Renkli Dünyasına Uzun Bir Seyahat isimli çalışmasından öğreniyoruz ki, halbuki 1930’lu yılların ikinci yarısında, bilhassa de 1940’larda meslek hayatının ellinci yılını doldurmuş sanatkarlar ismine sık sık jübileler düzenleniyormuş!..
Direkt şiir, öykü ve roman üzere edebiyatın kendisi ile olmasa bile, doğurduğu akislerle ve devir içinde sanatkarların bıraktığı etkilerle bizi yüz yüze getiren bu çalışma, neresinden bakarsanız bakın kıymet arz ediyor. Bir sefer bu yapıtla şematik Cumhuriyet devri okumalarının dışına çıkıyor, onun kapalı dünyasına yanlışsız büyük bir merakla ilerliyoruz. İşte lakin o vakit fark ediyoruz: Tarihin şematik, yüzeysel sunumunun dışında, bir de onun derinlerinde seyreden bir öbür yanının bulunduğunu!.. O da kültür ve sanatın, niyetin bir tıp ırmak üzere kendi içinde akıp gittiği gerçeği!
PERİYODUN SANATKARLARI VE JÜBİLELER
İsterseniz Selçuk Karakılıç kılavuzluk etsin, onun peşinden otuzlara, kırklara hakikat beraberce yol alalım: Birinci evvel Süleyman Nazif’in tabiri ile “dâhi-i azam Abdülhak Hamid’in (şubat 1935), akabinde da 5 Mayıs 1937’de romancı Halit Ziya’nın jübile merasiminde buluyoruz kendimizi. Daha neyin ne olduğunu anlamaya çalışırken, büyük bilim adamı Fuat Köprülü ile ilgili iki farklı merasimle karşılaşıyoruz. 4 Mart 1939’da Edebiyat Fakültesi’nin, 8 Kasım 1939’da Eminönü Halkevi’nin düzenlediği değerli toplantılar! Her ikisinde de üniversite gençliği ön planda. Ayrıyeten hocaya büyük bir ihtiram kelam konusu. İstanbul Eminönü Halkevi’nin mesken sahipliğinde gerçekleştirilen bu merasimlerin değerli birtakım sonuçları da oluyor. O da 1 haziranda Pir Galip, 15 haziranda Hüseyin Rahmi, 15 eylülde Ahmet Mithat Efendi, 1 ekimde de Nedim Gecesi’nin yapılacağına dair kararlar! Kaldı ki bu çeşit toplantılar son derece değerli. Zira o tarihlere kadar Divan edebiyatını ve eski Divan şairlerini ne anlamaya, ne de takdir etmeye alışık değildi Türkiye.
1940’LARDA YAPILAN JÜBİLELER
Lakin ilgili jübile merasimleri 1940’larda daha bir artış gösteriyor. 1930 ve 1940’larda Türk Basın Birliği Başkanlığı vazifesini yürüten Hakkı Tarık Us’un ön ayak olduğu bir diğer jübile merasimi var ki, o hepsinden kıymetli geldi bana. Bilindiği üzere Hakkı Tarık, Cumhuriyet devrinin en saygın gazetecilerinden biridir. 1936-1937 ortasında Kitap ve Kitapçılık ismiyle bir mecmua çıkarıyor. Vakit Kitapları ve Dün-Bugün Yayınları ismiyle iki farklı yayınevinin de sahibi. Bu ortada büyük bir bibliyotek Hakkı Tarık! Sadece kendi kitapları ve koleksiyonları ile özel bir kütüphane oluşturuyor. Okumak yazmak; kitap, mecmua yayını ve Vakit gazetesi yolunda ömrünü heba eden bir kültür adamı. Benim bildiğim yanlarından biri de büyük bir Akif-sever oluşudur. Hakikaten İstiklâl Marşı şairi Mehmet Akif’in damadı Ömer İstek Doğrul ile onu devamlı yan yana buluyoruz. Akif, Türkiye’ye döndükten ve vefatından sonra, büyük şair hakkında en çok yazı ve haber yayınlayan gazetenin, Hakkı Tarık’ın Vakit’i olduğunun bilinmesini isterdim.
İşte Hakkı Tarık 6 Mart 1943’te Cumhuriyet tarihinde gözden düşmüş yahut unutulmuş, hakkı gereğince teslim edilmemiş 61 muharrir, düşünür ve sanatçı için büyük bir jübile düzenliyor. Kim bunlar derseniz İsmail Fenni’den, Ferit Kam’dan, Mehmet Ali Ayni’den tutun da Mevlevi piri Velet Çelebi İzbudak’a, Necip Fazıl’ın hocası İbrahim Aşki’ye, İbnülemin Mahmut Kemal İnal’a kadar uzanan geniş bir liste! Ayrıyeten ortalarında yine Halit Ziya, filozof İstek Tevfik, Serveti Fünun mecmuasının kurucusu Ahmet İhsan Tokgöz, Peyami Safa’nın amcası Ali Kâmi Akyüz ve Hüseyin Cahit Yalçın’ın bulunduğu 61 yaşlı muharrir!..
Hakkı Tarık ele aldığı her sıkıntıyı ihâtalı düşünebilen biri ki, devrin önde gelen siyasetçilerini yaptığı işe dahil edebiliyor. Onların muâvenetini sağlamakta zahmet çekmiyor. Başbakan Saraçoğlu, CHP genel sekreteri Memduh Şevket Esendal ve bilhassa de devrin Maarif Vekili Hasan Ali Yücel!.. Münasebetiyle ilgili jübileyi çabucak herkes onaylıyor, katkı vermek için kuyruğa giriyor. Eminönü Halkevi Lideri Agâh Sırrı Levent olsun, İstanbul Üniversitesi Rektörü Cemil Bilsel olsun, Hakkı Tarık’ın vefalı davranışını takdir için adeta kuyruğa giriyorlar.
Bu merasimleri, bu konuşmaları, jübilesi yapılan sanatkarların ruh hallerini, Selçuk Karakılıç o denli sıcak bir lisan ile anlatıyor ki kestirim edemezsiniz. 1943’ten elli yıl geriye gittiğiniz takdirde de 1893’e yani Abdülhamit devrine uzanıyorsunuz. Eski gazeteciler, Darülfünun hocaları, değerli kimi fikir adamları, mezarlarından çıkıp gelmişler üzere bir hava veriyorlar. Birden fazla bilinmez, hatırlanmaz yaşlı nesiller, o anın şaşkınlığını yaşıyorlar. Meşrutiyet ve Mütareke yıllarının bin bir anısı omuzlarında, Cumhuriyet devrinde hayatın dışına itilmiş, takdir nedir bilmeyen geniş bir tablo bu!.. Harf ihtilalinden sonra birçoklarının kitapları bir daha basılamamış! İşte o yapıtlardan oluşmak üzere, Hakkı Tarık geniş bir stant düzenlemekten de geri kalmamış. Hasan Ali Yücel merasim boyunca orada, yaşlı ve unutulmuş muharrirlerle yan yana ve kucak kucağa!
RAHATSIZ OLANLAR DA VAR
Bu ortada Karakılıç, ilgili merasimleri anlatır, analiz ederken, periyot basınını o denli bir taramaya tabi tutmuş ki şaşmamak kabil değil. Sayısız yazı, sayısız doküman bu çalışmaya eşlik ediyor. Hasebiyle bir tarafıyla ferdî, bir tarafıyla Eminönü Halkevi’nin ve Türk Basın Birliği’nin faaliyeti olarak karşımıza çıkan bu toplantıları okurken, periyodun kültür ve niyet hayatında toplu fikir edinme imkânı buluyoruz.
Bu ortada alttan alta, birtakım zıt görüşlerin varlığını da fark ediyoruz. Mesela birçok kişiyi okurken, periyot matbuatının bu merasimlerden memnuniyetini tespit hiç de sıkıntı olmuyor. Lakin bir mihrak var ki, 1935’ten 1943’e kadar çabucak her merasimin akabinde rahatsızlığını lisana getiriyor. Anlaşıldığı kadarıyla yaşlı sanatkarlara ve düşünürlere gösterilen ilgi, o merkezi rahatsız ediyor. O mihrak da Sabiha ve Zekeriya Sertel ikilisinin başında bulunduğu Tan gazetesidir. Onlar istiyor ki Cumhuriyet yalnızca yeni modalarla, Batılı bedellerle meşgul olsun!.. Eski dönemlerimize ilişkin hiçbir parlak nâsiye hatırlanmasın, unutulup gitsinler!
Bu açıdan düşünülünce, 1930’lar boyunca Türkiye’de Namık Kemal ve Ziya Gökalp merasimlerinin yapılamadığını, üniversiteli gençlerin (Milli Türk Talebe Birliği) bu konudaki ısrarlarını acı acı hatırlıyoruz.
Bu muhalefetin biraz daha gerisinde de, tekrar Sabiha ve Zekeriya Sertel ikilisinin çıkardığı Fotoğraflı Ay’ın “Putları Yıkıyoruz” kampanyası!.. Haziran 1929’da başlayan bu kampanya ile, Abdülhak Hamit ve Mehmet Emin üzere şairlere karşı büyük bir savaş açılmış, münasebetiyle Cumhuriyet kuşaklarının eski nesillerle bağlantısı tahrip edilmek istenmişti. Bu iş için de Zekeriya Sertel, genç ve toy Nâzım Hikmet’i kullanmıştı. Hakikaten 1940’ların ikinci yarısında Zekeriya Sertel, tıpkı yolda Sabahattin Ali ile de oynamaktan geri durmamıştır. Hasebiyle bu sinsi politikayı daha 1930’larda fark eden üniversiteli gençler, onların karşısına başlangıçta Ziya Gökalp ve Namık Kemal ile çıkmış, Akif’in vefatı ile de tıpkı çevrelere karşı büyük bir gövde gösterisine kalkışmıştı.
İşte Cumhuriyet devrinin alttan alta seyreden bu iki zıt eğilimini Selçuk Karakılıç’ın Jübile’si üzerinden zevkle okuma imkânı buluyoruz. Ben burada Hakkı Tarık’ın jübilesini biraz öne çıkarır üzere oldum. Lakin onun dışında yapıtta, 15 farklı jübile merasimi daha var ki hepsi ilgi ile okunmayı bekliyor.
